KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME ÜRETİCİLERİN DİKKAT ETMESİ GEREKEN İLKELER Cyb.Cyn.Dr. Haldun Mergen – 11.08.2021 Kategori: BİOGENETnike air jordan 14 air max goaterra 2.0 air max 95 nike air max 270 women’s sale nike air force jordan nike air force jordan wmns air 1 mid nike air max 270 women’s sale nike air force jordan nike air max 270 air jordan 4 military black air jordan 4 retro military black nike air max 270 nike air force jordan air max 95 sale İK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME Rev: 1.00 Köpek Üreticileri’nin (mikro-üretici, Üretici, Kurumsal Üretici) ilkeli üreticiler olabilmeleri için Ulusal Köpek Kulüp’lerinin kurallarına uymaları gerekir. Ulusal Köpek Kulüpleri ise kurallarını, üretimin sağlıklı olabilmesi için bazı kriterleri göz önünde bulundurarak, kurgulamalıdırlar. Üretim hedefli kriter koymanın amacı her şeyden önce ülke gen havuzunun temiz kalmasını sağlamak olmalıdır. Bu sağlama her şeyden önce hastalıksız ve sağlıklı bireylerin eşleşmesiyle oluşacaktır. Bunun için Köpek Kulüpleri sürekli kayıt tutmalı, standart ve profesyonel bir soyağacı belgesi verebilme kapasitesine sahip olmalı ve dahası, bu alanda bilgili bireylerden oluşan bir ekibe sorumluluk vermiş olmalıdır. Irk tanımlama veya ırk tespiti bilimsel verilerle veya var olan bir ebeveyn soyağacı yardımıyla karara bağlanmalı, sadece görsel inceleme teknikleriyle karar verilmemelidir. Var olan soyağacı belgelerinin güvenilir ve kurallarına bağlı Köpek Kulüp’lerinden alınmış olması yeni kulübe kayıtların daha sağlıklı yapılacağını beraberinde getirecektir. Bu kriterler önem sırasıyla şu şekilde olmalıdır; 1-Evcil karnivorun sağlıklı olarak gelişim göstermesinin sağlanması Üreticinin her şeyden önce üretime sokacağı evcilleri doğru beslemeli ve sağlıklı yetiştirmelidir. 2-Ebeveynin Üretim Planlaması’nın yapılması Üretim Planlamasında iki parametreye bakılır; 1- Ebeveynin kalıtsal hastalıkları var mıdır? Varsa yapılan testlerin sonuçları nelerdir? 2- Klan İçi Eşleşme katsayısı (CI) %15’den ufak mıdır? Elbetde CI katsayısını hesaplayabilmek açısından ebeveyn(ler)in standart ve profesyonel bir soyağacı bilgisine ihtiyaç duyulacaktır. 3-Eşleştirme Dosyası’nın tutulması ve denetlenmesi Eşleştirme dosyası içeriği şu şekilde olmalıdır; 1- Ebeveynlerin kalıtsal genetik testlerini ve klan içi eşleşme katsayısı (CI)’nı içeren kayıt ve soy ağacı belgeleri. 2- Eşleştirme Talep Formu 3- Eşleştirme İzin Belgesi 4- Eşleşme anının (kilitlenmenin) video ve fotoları. 5- Hamilelik sürecinde veteriner hekim kontrol tutanakları. 6- Doğum Kayıt Tablosu (hekim onaylı) 7- Emzirme ve Anne Eğitim Süreci (L&MEP) tutanak ve raporları. KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME Bu saydığımız kurallar ideal kurallardır ve ilkeli üretim için bu ideal kurallara erişmek hedef olmalıdır. TARTIŞMA 1-Evcil karnivor, sağlıklı bir gelişim göstermez ise ne olur? Sağlıklı gelişim her şeyden önce anne sütüyle beslenip anne eğitimini yeterince almakdan, sonrasında da doğru beslenmeden geçmektedir. Aksi durumda karnivor evciler sağlıklı bir gelişim gösteremeyip değişik dejeneratif hastalıkların kölesi olur, hekim kapısı aşındırır duruma gelirler. Doğru üretici üreteceği köpeğin ebeveynlerinin de aynı şekildeki bir yetiştirmeden geldiğine dikkat eder. Ürettiğini doğru zamanda sütten keser (45-50 gün), ve anne eğitimini tam olarak almasını sağlar (90-105 gün). Doğru zamandan önce sütten kesilen yavrular yeterli bir gelişim (hormonal ve iskelet yapısı bakımından) gösteremezler. Doğru zamandan önce anneden ayırılan yavrular, hayatları boyunca ihtiyaç duyacakları yaşamsal öğretilerden mahrum kalırlar. 2-Ebeveynin Üretim Planlamalarının yapılması neden önemlidir? Ebeveynin üretim planlamasında iki parametre önem kazanmaktadır. İlki ve en önemlisi genetik hastalıkların yeni nesillere aktarılmamasıdır. Dolayısıyla hastalıklı bireylerin üretimleri yapılmamalıdır. Buna karar verebilmek için de ırkların genetik kalıtsal hastalıklarını bilmek ve bu hastalıkların, mevcut ise testlerini yaptırmak gerekecektir. Bu rahatsızlıkların çoğu otosomal çekinik karaktere sahip aktarımlardır. [Tüm organik varlıklar milyarlarca hücreden meydana gelmişlerdir. Varlık deyince insanları hayvanları bitkileri anlamamız gerekiyor. Yazının konusu hayvanlar olunca burada özellikle hayvan hücresinden, hatta köpek genetiğinden bahsedeceğiz. Incelemeye konu olan hücrenin çekirdeği, hücrenin aktivitelerini kontrol etmeye ve ayarlamaya yarayan tüm bilgiyi kapsamaktadır. Böyle olunca hücre beden dokusunun yapısından ve fonksiyonundan sorumlu olmaktadır. Böylelikle hücre bireyin temel yapısını teşkil eder. Çekirdekte bulunan bu bilgi temelde bireyin ebeveynlerinden gelmekte yani kalıtılmaktadır. Bilginin aşağı yukarı yarısı anneden kalıtılırken, diğer yarısı da babadan kalıtılmaktadır. Bu bilgi, ilgili bireyin tüm hayatını şekillendirecek olan dev bir molekülün, DNA (Dioksiribo Nukleik Asit) molekül yapısının içerisinde bulunmaktadır. Bir gen DNA molekülünün bir parçasıdır. Genler Kromozom’larda gruplandırılır. Böylece bir köpek hücre çekirdeğinde bulunan DNA zinciri, 39 çift kromozomdan, her kromozomda binlerce veya milyonlarca genden meydana gelmektedir. Kromozomlar hücre çekirdeğinde çiftler halinde bulunurlar. Sadece yumurta ve sperm hücrelerinin çekirdeklerinde kromozomlar yarım-çift şeklinde yani tek olarak bulunurlar. Bir yumurta bir sperm tarafından döllendiğinde, ortaya çıkan hücre çekirdeğinde yine çift kromozomlar olacak, böylelikle genetik bilginin yarısı anneden diğer yarısı da babadan edinilmiş olacaktır. Köpek 78 kromozomdan oluşmuştur, 39 adet çiftten. Her birinde ortalama 100.000 gen bulunmaktadır. Bir kromozom çifti içerisinde bulunan her genin, diğer ayna kromozomda aynı pozisyonda (lokus) bir partöneri bulunmaktadır ve onunla birlikte bir gen çifti teşkil ederler. Bu gen-çiftinin her bir üyesine alel denir. Hayvanlarda bir genin, belli bir özelliği etkileyen, sadece 2 aleli bulunur. Eğer 2 alel de aynıysa (AA veya aa) birey ilgili lokusta homozigos olur. Eğer aleller değişik iseler (Aa) bu durumda birey o lokusta heterozigos olur. Eğer alel baskın (dominant) ise, özelliğin belirlenmesi için sadece bir tek kopyaya ihtiyaç vardır. Ama eğer alel çekinik (resesif) ise, özelliğin belirlenmesi için 2 kopyaya gerek duyulacaktır. Büyük harfler genelde baskın özellikleri belirtmek için kullanılırken, çekinik özelliği belirtmek için küçük harfler kullanılır. Böylece baskın özelliği ifade edebilmek için AA veya Aa kullanılırken, çekinik özelliği ifade edebilmek için sadece aa kullanılmalıdır. Heterozigot (Aa) taşıyıcı (carrier) olacak, klinik açısından bakıldığında etkilenmiş olmayan zigot her şeye rağmen yavrulara çekinik aleli geçirme ihtimali olacaktır. Bir örnek verelim, KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME Progressif Retinal Atrophy (PRA) bir çok ırkta körlüğe sebebiyet vermektedir. P, baskın aleli temsil ederken, p çekinik aleli temsil etmektedir. PRA çekinik (resesif) bir vasıf olduğundan, p etkilenmiş alel olurken, P için normal alel dememiz yerinde olur. Böylelikle PP ve pp genotipleri homozigusturlar. PP genotipine haiz köpeklerin normal görüşleri bulunurken, pp genotipine sahip köpekler etkilenmiş olarak nitelendirileceklerdir. Pp genotipi, heterozigustur. Bu hayvanların görüşleri normaldir ama taşıyıcıdırlar ve yavrularının yarısına PRA alelini geçirme ihtimalleri bulunmaktadır. Kalıtım Şablonları Kalıtım şablonları aşağıda belirtildiği üzere, bugün bilebildiğimiz şekliyle dört tip mekanizmayı takip ederek oluşmaktadır: Baskın Bölünme (Autosomal* dominant*) Özelliği ortaya çıkarabilmek için, her ebeveynden 1 kopyaya ihtiyaç vardır. Dominant, baskın özelliği olan ebeveyn, etkilenmiş olan geni yavrularının %50’sine aktaracak, ve de özellik hem ebeveynde hem de etkilenmiş yavruda belirgin olacaktır. Aslında etkilenmiş genin aktarımından dolayı özelliğin belirgin olması, ilgili bireyin üretim programına alınmasını önleyeceğinden, bilinçli üreticilerin sayesinde böyle bir duruma az rastlanacaktır. Bu aşamada dominant özelliğin penetrasyonundan bahsetmekte yarar vardır. Özellik baskın olabilmekte ama her yavruda değişik şiddetlerde belirebilmektedir. Örneğin, eğer her iki ebeveyn de etkilenmiş bir özelliğe sahip ise, yavruların hepsi etkilenecek ama etkilenme her yavruya eşit bir şekilde dağılmıyacaktır. Buna baskın karakterin eksik penetransı denir. Örneğin %75’lik bir penetransı olan baskın özellik ancak yavruların ¾’üne aktarılacak ve yavrular bu özelliği göstereceklerdir. Çekinik Bölünme (Autosomal recessive***) Bu aktarım modu köpeklerde en sıklıkla rastlanan kalıtım modudur. Bir çok köpek ırkında körlüğe sebebiyet veren PRA, bu modda çalışan bir özellik aktarımıdır. Bireyin etkilenmesi için, birer adet her ebeveynden olmak şartıyla, 2 kopyanın, 2 alelin kalıtılması gerekir (genotip pp). PP(Normal) genotipli veya Pp(Taşıyıcı) genotipli bireyler klinik olarak normal gözükürlerken, taşıyıcı olan birey etkilenmiş aleli(p) yavrularının yarısına aktarma ihtimali yüksek olacaktır. Taşıyıcı(Pp) bireyler, normal(PP) bireylerle eşleştikleri müddetçe, yavrular etkilenmiş olmayacaklar, ama bazıları taşıyıcı olacaktır. Eğer 2 taşıyıcı birey eşleştirilirse, bazı yavrular etkilenmiş olacaktır. Bu oranın %25 olma ihtimali yüksektir. Örnek: Baba x Anne Muhtemel Yavrular Muhtemel Sonuç [PP] x [pp] [Pp][Pp][Pp][Pp] %100 T [PP] x [Pp] [PP][Pp][PP][Pp] %50N, %50T [Pp] x [Pp] [PP][Pp][pP][pp] %25N, %50T, %25E Cinsiyet Bağlantılı Vasıflar (Sex-linked traits) Cinsiyetle bağlantılı özellik kalıtımında, ilgili gen X-kromozomunda bulunur. Erkekte, anneden gelen bir Xkromozomu ile, babadan gelen ve erkek karakterinin dışında birkaç değişik bilgiyi de beraberinde taşıyan bir Y-kromozomu bulunmaktadır. Dişilerde, her bir ebeveynden gelen, 2 adet X-kromozomu bulunmaktadır. Böylece eğer anne zararlı bir çekinik (recessive) gen taşıyıcısıysa (Xx) ve çekinik genini (x) kızına aktarırsa, kızı sadece etkilenmemiş bir taşıyıcı olur; ama eğer oğluna aktarırsa, oğlu erkek olmak için babadan Y-kromozomundakilerden başka bir gen alamıyacağından, Yx’li oğlan etkilenmiş olacaktır. Poligenik Kalıtım (Polygenic inheritance) Poligenik vasıflar sayıları belli olmayan genlerle kalıtılmaktadırlar. Gen dışavurumu, içerisinde cinsiyetin, beslenmenin, ırkın, büyüme oranının ve egzersizlerin de içerisinde olduğu faktörlerden etkilenmektedir. Bu özellikler kantitatif özelliklerdir, yani bir popülasyon içerisinde geniş bir yelpazeyi teşkil ederler. Bireyin boyu, kilosu, karakteri, iş yapma yetisi ve bazı genetik rahatsızlıklar bu özellikler içerisindedir. Bu tip özelliklerin kalıtımı, ırklar arasında veya ırk içerisindeki değişik popülasyonlar arasında değişiklik gösterir. Zira bu özelliklerin tam genotipini saptamak ve poligenik model kalıtımda bozuklukları kontrol edebilmek mümkün olamamaktadır. Köpek kalça displazisi, poligenik özellik için güzel bir örnektir. Tüm gayretlere rağmen bu rahatsızlık büyük ırklarda 1960’lı yıllardan beri bir problem olmaya devam etmektedir. Değişik KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME ülkelerde ırk dernekleri ve veterinerler rahatsızlığı kontrol altına alabilmek için bir takım teşhis programları geliştirmiş ve bunları büyük kayıt merkezlerinde kayıt altına almayı başarmışlardır. Bu bilgilerin ışığı altında, üreticilerin akıllı seçimleriyle, bazı ülkelerde, kalça displazisi rahatsızlığı oranı, ilgili ırklarda oldukça azaltılmıştır.] Örnekdeki aktarım tablosu sayesinde hangi bireylerle hangilerini eşleştirme kararı verilebilmektedir. Bunu yapabilmek ise ancak ebeveynin veya ebeveynlerin testleri gerçekleşmiş ise mümkün olabilmektedir. Tablodan görüldüğü üzere üretim planlamasına Etkilenmiş bireylerin alınması tamamen yasak olmalıdır. Taşıyıcı bireyler kendi aralarında, yavrularda %25 Etkilenmiş gen belireceği sebebiyle, eşleşmemelidirler. İkinci önemli parametre ise Klan İçi Eşleşme katsayısı (CI); Klan İçi Eşleşme katsayısı, aynı ata genlerinin yavrulara ne kadar aktarıldığını gösteren bir değerdir. Klan içi eşleşme, Inbreeding veya linebreeding, genelde üreticilerin çok iyi bir kana sahip olan dişi veya erkek köpeğinin genetik özelliklerini yavrulara aktarması isteğinden doğmuştur. Yandaki şemada görülen eşleşmeleri ele alalım. Burada baba iki jenerasyon boyunca dişi yavrularıyla eşleşmektedir. Soru bu babanın üçüncü dişi yavrusuna (D3), ne kadar kendi genetik özelliklerini aktarma ihtimali olduğudur. D1’e aktardığı özellik %50’dir D2’ye aktardığı özellik %75’dir, D3’e aktardığı özellik %87,5’dur. Bu durum devam edecek olsa beşinci dişi yavrusuna ve tabii ki diğer aynı batın yavrularına, D5’e aktardığı özellik miktarı %96,87’dir. Yüzde yüz (%100) özellik aktarımına ise ancak sonsuz eşleşmede erişilebilecektir ki bu hiçbir zaman mümkün olmayacaktır. Böyle bir eşleştirme şekli mümkün müdür? Evet mümkündür ama beraberinde bir sürü komplikasyonu da getirmektedir. Bu komplikasyonlar; 1- Kalıtsal hastalıkların artması, özellikle kalıtsal körlük, hematolojik hastalıklar ve metabolik bozukluklar, 2- Bağışıklık sistemi işlevlerinin azalması, 3- Yaşam süresinin azalması, 4- Üreme kapasitelerinin düşmesi ve doğum sıklığının azalması, 5- Genetik farklılıkların kaybı, 6- Kardiyovasküler risklerin artması, 7- Yüz asimetrisinin çalkantılı hal alması, 8- Yavru ölüm oranlarının artması, 9- Erişkin boyunun ufalması. Bu komplikasyonlar çok önemli komplikasyonlar olup, klan içi eşleşme zararlarına Inbreeding Depresyonu adı verilir. KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME Kontrol edilmeyen üreticilerin çoğu inbreeding’in, linebreeding ve hatta backbreeding metodlarını kullanmakta, böylece yukarıda değindiğimiz tüm rahatsızlıklar yeni nesillere aktarılmakta, böylelikle gen havuzu da kirlenmektedir. Ülkemiz, üreticilerin kontrol edilmediği bir ülkedir. Ve ne yazıktır ki zararı evcil sahipleri ve evcillerin kendileri yüklenmektedir, heyhat. Inbreeding katsayısının %15’in altında olan bir eşleşme planının ideal olduğu ve benimsediği bir rakamdır. Inbreeding Katsayısı hesaplama metodu olarak WRIGHT Denklemi; ve HARDİMAN Metodu’nun kullanılması tercih edilmiştir. %15 katsayısına linebreeding veya backbreeding ile ulaşılamayacağından, böyle bir değeri kabul etmiş olmak line- ve back-breeding’i yasaklamış olmak demektir. Ve elbette böyle bir değeri hesap edebilmek için soy ağaçlarında 6 jenerasyon geri gidilmesi gerekmektedir. 3-Eşleştirme Dosyası’nın tutulması ve denetlenmesi Bu aşamaya gelinceye kadar her şey düzgün gittiyse artık eşleşme gerçekleştirilebilir durumdadır. Eşleştirme Dosyası üretici için de yeni sahip için de çok önemli bir dosyadır. Üretici için kayıt tutmak için önemlidir. Yeni Sahip için ise güven açısından önemlidir. Böyle bir dosyaya sahip bir yavru artık alıcı açısından hiçbir soru işaretine mahal vermeyecek şekilde güven telkin edecektir. Köpek edinme şekillerinin çok değişiklik gösterdiği günümüz şartlarında, edinilecek köpek ve yavrunun durumunun sadece sözlerle anlatılması güven açısından hiçbir şey ifade etmemektedir. Güven telkin edebilmesi için sözlerin hakemler ve belgelerle desteklenmesi kaçınılmazdır. Aşağıda Eşleştirme Dosyası içeriklerine bakacak olursak; 1- Ebeveynlerin kalıtsal genetik testlerini ve klan içi eşleşme katsayısı (CI)’nı içeren kayıt ve soy ağacı belgeleri. 2- Eşleştirme Talep Formu 3- Eşleştirme İzin Belgesi 4- Eşleşme anının (kilitlenmenin) video ve fotoları. 5- Hamilelik sürecinde veteriner hekim kontrol tutanakları. 6- Doğum Kayıt Tablosu (hekim onaylı) 7- Emzirme ve Anne Eğitim Süreci (L&MEP) tutanak ve raporları. Şimdi bu içerikleri tek tek masaya yatırırsak aşağıdaki aktarımların ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır. 1-Ebeveynlerin kalıtsal genetik testlerini ve klan içi eşleşme katsayısı (CI)’nı içeren kayıt ve soy ağacı belgeleri. CI katsayısı Köpek Kulüpleri’nin üretim politikalarına göre değişiklik gösterebilir. Üretim politikaları bilimsel bir komisyon tarafından belirlenmiş olmalıdır. KATEGORİ: BİOGENETİK-ÜRETİM-BAKIM-YETİŞTİRME Bu verilerin kayıt ve soyağacı belgelerinde bulunması ve bu bilgilerin güvenilir olması ilgili Köpek Kulüplerinin güvenilir olmasından geçecektir. İlgili Köpek Kulübü’nün güvenilir olması ise Köpek Kulübü yönetimini meydana getiren komisyonların ve alt organlarının köpek bilimine sahip kişilerden oluşması önem arz edecektir. Böyle bir kurum, inanılır ve güvenilir bir “hakem” olma niteliği taşıyacaktır. 2-Eşleştirme Talep Formu Üretici, üretmek istediği ebeveyni eşleştirmek için bir “Eşleştirme Talep Formu” ile Köpek Kulübü’ne başvurur ve ebeveynin verileri üretim için yeterliyse, üretim kabul formunu, “Eşleştirme İzin Belgesi” adı altında alacaktır. Yani veriler “hakem” tarafından kontrol edilecektir. Veriler yetersiz ise bu talep geri çevrilecektir. Bu aşamada, CI katsayısı değeri Köpek Kulüpleri’ne göre değişiklik gösterebilir. 3-Eşleştirme İzin Belgesi Bu belge üreticiye verildiği andan itibaren, “hakem” kurumu olan Köpek Kulübü üretimde bir problem olmayacağını onaylamış demektir. 4-Eşleşme anının (kilitlenmenin) video ve fotoları. Şimdi sıra eşleşmesine izin verilen ebeveynin kayıt altına alınmasına gelmiştir. Bunun için kilitlenme anı fotoğraflanır ve işlem videoya alınır. 5-Hamilelik sürecinde veteriner hekim kontrol tutanakları. Hamilelik süreci kayıtlı bir veteriner hekim tarafından takip edilir ve imza altına alınır. 6-Doğum Kayıt Tablosu (hekim onaylı) Yavrular doğduğunda yavruların hepsi Doğum Kayıt Tablosu’na tek tek kayıt edilir ve takip eden veteriner hekim tarafından onaylanır. 7-Emzirme ve Anne Eğitim Süreci (L&MEP) tutanak ve raporları. Yavrular sütten kesilene kadar emzirilmelidir ama anne yanından 105 gün sonra ayrılmalıdır. Bu süreç zarfında (3,5 ay) tüm uygulamalar ve/veya hastalıklar kayıt altına alınır ve Eşleşme Dosyasına eklenir. Bu dosyanın eksiksiz olması ve bir kopyasının sahiplenen kişiye yavruyla birlikte verilmesi tam bir GÜVEN tesis edecektir.